سوره اخلاص
| < مسد - فلق > | |
|---|---|
|
| |
| شماره سوره | ۱۱۲ |
| جزء | ۳۰ |
| نزول | |
| ترتیب نزول | ۲۲ |
| مکی/مدنی | مکی |
| اطلاعات آماری | |
| تعداد آیات | ۴ |
| تعداد کلمات | ۱۵ |
| تعداد حروف | ۴۷ |
سوره اخلاص یا توحید صد و دوازدهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء سی‌ام جای دارد. این سوره را به این دلیل توحید یا اخلاص نامیده‌اند که درباره یگانگی خدا سخن می‌گوید و انسان را از شرک، رها می‌کند.
محتوای سوره اخلاص، توحید و یگانگی خداوند و بی‌نیازی او از غیر خودش و نیازمندی مخلوقات به اوست. برای سوره اخلاص فضایل زیادی نقل شده است، از جمله اینکه سوره اخلاص در حکم یک‌سوم قرآن است و سه بار خواندن آن معادل یک ختم قرآن است. در روایات بر خواندن این سوره در نمازهای روزانه تاکید فراوان شده است. در روایتی، پیامبر(ص)، امام علی(ع) را به سوره اخلاص تشبیه می‌کند و می‌گوید همان‌طور که سه بار خواندن سوره اخلاص، مانند خواندن تمام قرآن است، دوست‌داشتن امیرالمؤمنین با زبان، قلب و دست (در عمل) دوست‌داشتن تمام اسلام است.این سوره یکی از سور چهار قل است.
معرفی
- نامگذاری
این سوره به سوره اخلاص و توحید مشهور است. درباره دلیل این نامگذاری گفته شده از آنجا که خداوند را به یگانگی وصف می‌کند، توحید نام گرفته و به این دلیل که توجه به محتوای آن، انسان را از شرک خالص می‌کند و به دنبال آن انسان از آتش دوزخ خلاصی می‌یابد، آن را اخلاص نامیده‌اند. همچنین در روایات و منابع قدیمی آن را به مناسبت آیه اول، سوره «قل هو الله احد» خوانده‌اند. برای سوره اخلاص نام‌های بسیار دیگری بیان شده است، از جمله صمد، نجات، معرفت، اساس، تجرید، تفرید، برائت و مُقَشْقِشَه.
- محل و ترتیب نزول
شیخ طبرسی سوره اخلاص را از سوره‌های مکی می‌داند و می‌نویسد همچنین گفته شده مدنی است. سیوطی از علمای اهل سنت نیز بر این باور است که سوره اخلاص دو بار نازل شده است: یک بار در مکه و یک بار در مدینه؛ اما علامه طباطبایی می‌نویسد بنابر وقایعی که درباره سبب نزول سوره اخلاص ذکر شده، به نظر می‌رسد مکی بودن آن صحیح‌تر باشد. سوره اخلاص در ترتیب نزول بیست و دومین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، صد و دوازدهمین سوره است و در جزء سی‌ام قرآن جای دارد.
- تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها
سوره اخلاص ۴ آیه، ۱۵ کلمه و ۴۷ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مُفصِّلات (دارای آیات کوتاه) است. سوره اخلاص و سه سوره کافرون، ناس و فلق را که همه با «قُل» شروع می‌شوند، چهار قل گویند. سوره اخلاص را جزو سوره‌های جمعی النزول دانسته‌اند، یعنی سوره‌هایی که تمام آیاتشان یک‌باره نازل شده است.
محتوا
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌نویسد سوره اخلاص، خداوند را به احدیت و اینکه همه موجودات در تمامی حاجت‌هایشان نیازمند اویند و اینکه احدی نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال شریک او نیست می‌ستاید. این توحید، مختص به خود قرآن است و تمامی مَعارف (اصولی، فرعی و اخلاقی) اسلام بر این اساس پی‌ریزی شده است.برخی از عارفان از آیه« لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ» استفاده کرده اند که تمام هستی وابسته به خداست و هیچگونه جدایی و استقلال برای هیچ موجودی وجود ندارد وآنچه هست مظاهر خدانماست که به تعبیر قرآن آیات الهی هستند و خدا نمایند و خودنمایی ندارند.امام علی (ع) در تفسیر سوره توحید فرموده: خداوند سبحان زاده نشد تا در عزّت [و قدرت ]شريكى داشته باشد و فرزندى ندارد تا پس از مرگ وارث او باشد. امام کاظم(ع) نیز در روایتی در تفسیر سوره توحید فرموده: نزاده است که وارثی داشته باشد و زاده نشده که با کسی شریک باشد.
| ارکان توحید و یگانگی خدا | |||||||||||||||
| نکته دوم؛ آیه ۳-۴ شریک نداشتن خدا در ذات و صفات | نکته اول؛ آیه ۱ - ۲ یگانگی خدا در ذات و صفات | ||||||||||||||
| کلام اول؛ آیه ۳ فرزند و پدر نداشتن خدا | کلام اول؛ آیه ۱ یگانگی و أحدیت خدا | ||||||||||||||
| کلام دوم؛ آیه ۴ بی‌همتایی خدا در صفات | کلام دوم؛ آیه ۲ بی‌نیازی و صمدیت خدا | ||||||||||||||
شأن نزول
درباره شان نزول سوره اخلاص از امام صادق(ع) نقل شده است گروهی از یهودیان از پیامبر(ص) تقاضا کردند خداوند را برای آنان توصیف کند. پیامبر(ص) سه روز سکوت کرد و پاسخی نگفت، تا اینکه سوره اخلاص نازل شد و سپس پاسخ آنان را بیان کرد. گفته شده این پرسش، درخواستِ جمعی از مشرکان مکه یا درخواست اهل کتاب مدینه یا افرادی دیگر بوده است.
معنای صمد
صمد یعنی بزرگی که همه در تمام نیازهایشان به او روی می‌آورند و نیازمند او هستند وچون خداوند خالق تمام هستی است درنتیجه هرچه غیر خداست نیازمند اوست در ذاتش و اصل هستی اش و در صفاتش و کارهایش. الف ولام در کلمه الصمد گویای انحصار صمدیت در خداست و این صمدیت مطلقه وبدون هیچ قید وشرطی سه نتیجه مستقیم دارد که عبارتند از:!- «لم یلد» یعنی هیچ چیزی از او جدا نشده است چنانچه نصاری می‌گویند مسیح پسر خداست و از او جدا شده است.۲-«لم یولد» یعنی خود او نیز از چیزی تولد نیافته و پدر ومادر ندارد و نیازی به جدا شدن ازچیزی ندارد.۳- «ولم یکن له کفوا احد» یعنی هیچ چیزی برابر و همتای او نیست نه در ذات و نه در افعال. زادن و زاده شدن یعنی نیاز و وابستگی و عِدل و همتا(کُفو) داشتن یعنی موجودی مستقل دیگری غیر خدا باشد و تمام این امور با صمدیت و بی نیازی اش به نحو اطلاق ناسازگار است.
منزلت امام علی و سوره اخلاص
در روایتی از پیامبر(ص)، امام علی(ع) به سوره اخلاص تشبیه شده است. در این روایت آمده است مَثَل علی ابن ابی‌طالب در بین مردم، مَثَل «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» در قرآن است. همچنان که هر کس سه مرتبه سوره اخلاص را بخواند، گویا تمام قرآن را خوانده است، هر کس با زبان، قلب و دست‌هایش (در عمل)، امام علی(ع) را دوست داشته باشد، همه اسلام را دوست داشته است. پیامبر(ص) در آخر می‌فرماید سوگند به کسی که مرا به رسالت برانگیخته، اگر اهل زمین، همانند اهل آسمان، علی را دوست داشته باشند، خداوند کسی از آنان را به آتش عذاب نمی‌کند. در همین زمینه این رباعی مشهور،منسوب به بوعلی سینا است
| یا علی ذاتت ثبوت قل هو الله أحد | نام تو نقش نگین از امر الله الصمد | |
| لم يلد از مادر گیتی و لم يولد چو تو | لم يكن بعد از نبی مثلت له كفوا أحد |
قُندوزی عالم اهل سنت روایت بالا را در کتابش ینابیع المودة نقل کرده است. همچنین در دیگر منابع اهل سنت روایاتی با همین مضمون وجود دارد که منزلت امیرالمؤمنین علی(ع) را همچون منزلت سوره اخلاص معرفی می‌کنند.
فضیلت و خواص
از پیامبر(ص) و امام باقر(ع) نقل شده است سوره توحید برابر با یک سوم قرآن است. از امام رضا(ع) نیز روایت شده است هر كس سوره توحید را بخواند و به آن ایمان داشته باشد توحید (وحدانیت خدا) را شناخته است. از پیامبر هم آمده این سوره را زیاد بخوانید زیرا این سوره نور قرآن است. از امام علی(ع) روایت شده است هر كس سوره توحید و قدر را در روز یا شبش صدبار قرائت نماید، خداوند پس از مرگش نوری در قبر او قرار می‌دهد و نوری در پیش و پس او قرار گرفته و او را تا بهشت همراهی می‌كند. امام صادق(ع) نیز می‌فرماید هر كه روزی بر او بگذرد و در نمازهای ۵ گانه‌اش سوره توحید را نخواند به او گفته می‌شود تو از نمازگزاران نیستی.
در منابع روایی برای قرائت این سوره خواصی چون، آرام گرفتن درد چشم، نگهبانی از فرد هنگام سفر(اگر ۱۱بار بخواند) و همچنیین حراست ۵۰ فرشته از قاری این سوره هنگام خواب، و رفع فقر و تنگدستی و بخشش گناهان(اگر ۲۰۰ مرتبه در شب یا روز جمعه در دو نماز دو رکعتی بخواند)، و همچنین استجابت دعا( اگر در ركعت اول پس از حمد توحید بخواند) ذکر شده است.
خواندن سوره توحید
به قرائت سوره اخلاص در نمازهای واجب بسیار سفارش شده است. گفته شده است مکروه است در دو رکعت نماز، یک سوره واحد خوانده شود مگر سوره توحید. برخلاف دیگر سوره‌هاى قرآن كه نمازگزار مى‌تواند پیش از رسیدن به نصف، از آن دست بکشد و به قرائت سوره دیگر بپردازد، در مورد سوره اخلاص و سوره كافرون این اجازه استثنا شده و نمازگزار باید با شروع به قرائت این دو سوره، آن را به پایان برساند.
قرائت سوره اخلاص در بسیاری از نمازهای مستحب مانند نماز امیرالمؤمنین(ع) و خواندن پنجاه بار در هررکعت از چهار رکعت و نیز خواندن پنجاه بار در رکعت اول نماز حضرت فاطمه (س). در رکعت اول دو رکعت اوّل نماز شب، یک رکعت وتر، نافلۀ صبح، رکعت اوّل نافلۀ ظهر و مغرب، نماز احرام و نماز طواف و نیز هنگام زیارت اهل قبور و وقوف در عرفات، مستحب است. توصیه شده است هنگام عبور از قبرستان یازده مرتبه سوره اخلاص خوانده شود و ثواب آن به مردگان هدیه شود.
سوره اخلاص در شعر و ادب فارسی
سوره اخلاص و مضامین آن در ادبیات فارسی بازتاب‌هایی داشته که ابیات زیر نمونه‌هایی از آن است:
| غرقهٔ نوری که او لم یولدست | لم یلد لم یولد آن ایزدست | |
| لم یلد لم یولد او را لایق است | والد و مولود را او خالق است |
- عشق نامه عراقی:
| حمد بی‌حد کردگار احد | صمد لم یلد و لم یولد |
- سنایی
| وتر و قدوس و واحد است و صمد | وصف او لم یلد ولم یولد |
تک‌نگاری‌ها
این سوره علاوه بر اینکه در تفسیرهای شامل کل قرآن، تفسیر شده است تفسیرهای مستقلی نیز دارد از جمله:
- تفسیر سوره اخلاص[نسخه خطی]، اثر محمد بن اسعد صدیقی دوانی.
- تفسیر سوره اخلاص، اثر امام موسی صدر، ترجمه: مهدی فرخیان، ناشر: موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، ۱۳۸۸ش.
متن و ترجمه
سوره اخلاص
| متن | ترجمه |
|---|---|
| بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ قُلْ هُوَ اللَّـهُ أَحَدٌ ﴿١﴾ اللَّـهُ الصَّمَدُ ﴿٢﴾ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ ﴿٣﴾ وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ ﴿٤﴾
| به نام خداوند رحمتگر مهربان بگو: «اوست خداى يگانه، (۱) خداى صمد [ثابت - متعالى]، (۲) [كسى را] نزاده، و زاده نشده است، (۳) و هيچ كس او را همتا نيست.»(۴) |
| سوره پیشین: سوره مسد | سوره اخلاص سوره‌های مکی • سوره‌های مدنی | سوره پسین: سوره فلق |
|
١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس | ||
پانویس
- ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۲، ص۳۵۵ـ۳۵۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۳۸۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۹.
- ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۲، ص۳۵۵ـ۳۵۶.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، ص۱۲۷۰و۱۲۷۱
- ↑ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، جلد۱۰، ص۴۷۹.
- ↑ سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۳۸۷.
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۶۶.
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، ص۱۲۷۰و۱۲۷۱.
- ↑ سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ترجمه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۶۶۹.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه۱۸۲، ترجمه محمد دشتی، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید،۱۳۸۷ق، ج۱، ص۷۶.
- ↑ خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص۴۲۸.
- ↑ ابو‌الفتوح رازی، روض الجنان، ج ۲۰، ص۴۶۵.
- ↑ سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ج ۶، ص۴۱۱-۴۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۲۰، ص۳۸۹.
- ↑ علامه حلی، کشف الیقین، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۸.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، کشکول، ۱۳۹۰ش، تحقیق حسینی اشکوری، سیدجعفر.
- ↑ قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۶.
- ↑ ر.ک: ابن‌شاهین بغدادی، جزء من حدیث ابن شاهین، ص۳۴۰-۳۴۱؛ ابن‌مغازلی، مناقب أمیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۴ق، ص۱۰۸.
- ↑ سیوطی، الدرالمنثور، ج۸، ص۶۷۸تا۶۸۰؛ قطب راوندی، الدعوات، مدرسه امام مهدی، ص۲۱۷.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ قطب راوندی، الدعوات، مدرسه امام مهدی، ص۸۴.
- ↑ قطب راوندی، الدعوات، مدرسه امام مهدی، ص۲۱۹.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۴۵۵.
- ↑ بحرانی، تفسیرالبرهان، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۷۹۸.
- ↑ قطب راوندی، الدعوات، مدرسه امام مهدی، ص۲۹۵.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۷ش، ص۲۸۹.
- ↑ شیخ صدوق، خصال، ۱۴۰۳ق، ص۶۲۶.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۲۶۱.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۵.
- ↑ حکیم، مستمسک العروه، دار التفسیر، ج۶، ص۲۸۵.
- ↑ کلینی، اصول كافى، ج۳، ص۳۱۷.
- ↑ قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ۱۳۹۰ش، نمازامیرالمؤمنین.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۴۱۴.
- ↑ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۳۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۴۱۲.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۰۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۵۲.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۳۸۳ق، ج۵، ص۷۰۲.
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑ درباره وجه تسمیه این نام‌ها آمده است: صمد: که در دومین آیه این سوره آمده و دربردارنده معانی بسیار است از جمله: کسی که نیاز به او می‌آورند و برتر از او کسی نیست. نجات: زیرا عقیده راسخ به مضامین این سوره، انسان را از آتش جهنم نجات می‌بخشد. معرفت: به این مناسبت که این سوره در معرفت و شناخت خدا و صفات او نازل شده است. اساس: زیرا این سوره از اساس و پایه اسلام یعنی توحید و صفات خدا سخن می‌گوید. تجرید: به معنای مجرد و تنها ساختن است و این سوره خدا را از عیوب، ترکیب و آثار مادیت، تبرئه و تجرید می‌کند. تفرید: که منظور از آن، فرد و واحد دانستن خداست. برائت: چون در مسأله خداشناسی، عقاید انسان را از تمام اوهام، انحرافات و اشتباهات پاک و مبرّا می‌سازد. مُقَشقِشه: از نام‌های سوره کافرون هم است و به معنی پاک کننده و دورنگهدارنده از نفاق، شرک و آلودگی است. (دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، ص۱۲۶۹و۱۲۷۱)
- ↑ لَمْ يُولَدْ سُبْحانَهُ فَيَكُونَ فِي الْعِزِّ مُشَارَكاً، وَلَمْ يَلِدْ فَيَكُونَ مَوْرُوثاً هَالِكاً
- ↑ واعلم أن الله تعالى واحد ، أحد ، صمد ، لم يلد فيورث ، ولم يولد فيشارك.
- ↑ اینکه سوره توحید در حکم یک‌سوم قرآن است، در روایات به چند صورت بیان شده است: ۱. اگر کسی آن را بخواند، مانند این است یک‌سوم قرآن را خوانده است. ۲. سوره قل هو الله یک‌سوم قرآن است. ۳. سوره قل هو الله معادل یک‌سوم قرآن است (رجوع کنید به: بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۷۹۳ـ۸۰۰).
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
- ابن مغازلی، علی بن محمد، فضائل الامام علی بن ابی‌طالب، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۲۴ق.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
- حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دار التفسیر.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، به تصحیح هاشم رسولی، قم، نشر اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج2، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷.
- دائرة المعارف قرآن کریم، تهیه و تدوین: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چ: دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا(ع)، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوى همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چ۵، ۱۳۷۴ش.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، ۱۳۷۷ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه بیستونی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۰ش.
- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۷ ق.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین، به تحقیق حسین درگاهی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- قطب راوندی، سعید بن هبة الله، الدعوات، به تحقیق مدرسه امام مهدی، قم، نشر مدرسه امام مهدی.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، به تحقیق علی حسینی، قم، دار الاسوه، ۱۴۱۶ق.
- کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآن، [بی‌جا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چ۱، ۱۳۷۱ش.
- مكارم شيرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم، ۱۴۱۷ق.
پیوند به بیرون